Otterspitsmuizen uitgelegd: Geen otters, geen spitsmuizen, geen tenreks

Dierennamen kunnen misleidend zijn. De Afrikaanse “otterspitsmuizen” zijn daar een perfect voorbeeld van. Op het eerste gezicht lijken deze semi-aquatische zoogdieren op miniatuurotters. Hun puntige snuiten doen denken aan een spitsmuis, en taxonomen dachten lange tijd zelfs dat ze verwant zouden kunnen zijn aan de tenreks van Madagaskar. Maar in werkelijkheid zijn otterspitsmuizen geen van beide. Ze vormen een kleine, unieke tak van de Afrikaanse zoogdieren met een eigen evolutionair verhaal.

Eerste indrukken: waarom de naam?

Otterspitsmuizen leven in beken en rivieren in Centraal- en West-Afrika. Hun slanke lichaam, dichte vacht en sterke staart maken ze tot uitstekende zwemmers, net als echte otters. Toch zijn ze veel kleiner; de meeste soorten zijn slechts 25-35 cm lang, inclusief staart. Hun lange, gevoelige snuiten trillen constant, wat waarnemers aan spitsmuizen doet denken. De combinatie van deze kenmerken leverde ze hun verwarrende bijnaam op.

Een taxonomische puzzel

Gedurende een groot deel van de 19e en 20e eeuw debatteerden zoölogen over de plaats van otterspitsmuizen. Omdat ze veel oppervlakkige kenmerken gemeen hadden met spitsmuizen, werden ze eerst ingedeeld in de orde Insectivora, een verzamelgroep die ook egels, mollen en tenreks omvatte. Later suggereerden sommige onderzoekers dat otterspitsmuizen mogelijk een soort tenrek waren, aangezien tenreks op Madagaskar ook een opmerkelijke diversiteit aan lichaamsvormen vertonen en sommige semi-aquatisch zijn.

Pas met de komst van de moleculaire genetica werd het beeld duidelijker. DNA-onderzoek toonde aan dat otterspitsmuizen tot een eigen familie behoren, de Potamogalidae, binnen de orde Afrosoricida. Dit is dezelfde orde die tenreks omvat, wat de eerdere verwarring verklaart. Otterspitsmuizen splitsten zich echter af van de lijn die tientallen miljoenen jaren geleden leidde tot de moderne tenreks, waardoor ze eerder nauwe verwanten dan leden van dezelfde familie zijn.

Geen otters, geen spitsmuizen

Maar wat zijn het eigenlijk?

• Geen otters: otters zijn carnivoren (familie marterachtigen), nauw verwant aan wezels, hermelijnen en dassen. Otterspitsmuizen lijken alleen op hen qua lichaamsbouw en zwemgedrag, het resultaat van convergente evolutie – wanneer niet-verwante dieren vergelijkbare eigenschappen ontwikkelen om zich aan te passen aan een vergelijkbare levensstijl.
• Geen spitsmuizen: Echte spitsmuizen behoren tot de orde Eulipotyphla (samen met egels en mollen). Otterspitsmuizen lijken alleen op spitsmuizen vanwege hun puntige gezicht en kleine formaat.
• Niet helemaal tenreks: ze werden ooit samengevoegd met tenreks, maar genetisch bewijs toont aan dat ze lang geleden zijn afgesplitst. Tegenwoordig worden ze erkend als een aparte familie binnen Afrosoricida, naast maar wel gescheiden van de Tenrecidae.

Leven in water

Otterspitsmuizen zijn aangepast aan een leven in het water. Hun dichte, waterdichte vacht houdt ze warm. Hun staarten zijn zijwaarts afgeplat om de voortstuwing te vergemakkelijken en hun achterpoten zijn gedeeltelijk voorzien van zwemvliezen. Ze jagen onder water met hun gevoelige snuit om beweging te detecteren en voeden zich voornamelijk met insecten, schaaldieren en kleine vissen.

Ze zijn nachtdieren en schuw. Overdag brengen ze holen door in de buurt van rivieroevers en ’s nachts komen ze tevoorschijn om te zwemmen en te foerageren. Omdat ze ongrijpbaar zijn en afgelegen waterwegen bewonen, zijn otterspitsmuizen nog nauwelijks bestudeerd en is er nog veel onbekend over hun gedrag.

Behoudszorgen

Net als veel andere kleine zoogdieren worden otterspitsmuizen met toenemende bedreigingen geconfronteerd. Ontbossing, landbouw en het afdammen van rivieren verminderen de schone waterwegen waarvan ze afhankelijk zijn. Vervuiling en menselijke verstoring kunnen hun verspreidingsgebied eveneens doen afnemen. Hun geheimzinnige aard maakt het moeilijk om de populatie te monitoren, waardoor de afname onopgemerkt kan blijven. Het beschermen van rivierecosystemen in Centraal- en West-Afrika is niet alleen van vitaal belang voor otterspitsmuizen, maar ook voor talloze andere zoetwatersoorten.

Waarom ze belangrijk zijn

Otterspitsmuizen herinneren ons eraan dat de diversiteit aan zoogdieren in Afrika veel verder reikt dan de beroemde olifanten, leeuwen en gorilla’s. Ze zijn levende voorbeelden van de creativiteit van de evolutie – dieren die op één ding lijken, maar genetisch gezien iets heel anders zijn. Door ze te bestuderen, krijgen wetenschappers inzicht in de vroege evolutie van Afrosoricida, dezelfde orde waartoe ook de tenreks van Madagaskar behoren. En door hun leefgebieden te beschermen, beschermen we nóg een unieke draad in het weefsel van de wereldwijde biodiversiteit.

Samenvattend

De otterspitsmuis is geen otter, geen spitsmuis, en ook geen tenrek. Het is een apart schepsel, aangepast aan het leven in de Afrikaanse rivieren, en maakt deel uit van een fascinerende tak van zoogdieren die vaak over het hoofd wordt gezien. Hun verhaal is een les in de gevaren van het beoordelen van dieren op basis van uiterlijk alleen, en in het belang van dieper kijken om te begrijpen waar elke soort werkelijk thuishoort.